Okruchy Przeszłości: Jakie są Skutki Niszczenia Stanowisk Archeologicznych?

Niszczenie stanowisk archeologicznych ma wiele negatywnych skutków, zarówno dla nauki, jak i dla społeczeństwa. W literaturze można znaleźć szereg uz
asadnień dla poglądu, że stanowiska archeologiczne powinny być chronione przed szabrownikami, którzy traktują je jako „kopalnie”, które można eksploatować jedynie jako źródło artefaktów do kolekcji lub sprzedaży. Prowadzi to do:

Utrata cennych informacji o przeszłości, które mogłyby pomóc w zrozumieniu historii, kultury i tożsamości różnych ludów i społeczności.

Naruszenie praw własności i dziedzictwa narodowego, które przysługują państwu i społeczeństwu w odniesieniu do zabytków archeologicznych.

Naruszenie międzynarodowych konwencji i zobowiązań dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego, takich jak Konwencja UNESCO z 1970 r. o środkach zapobiegających nielegalnemu wywozowi, przenoszeniu własności lub przenoszeniu dóbr kultury.

Zwiększenie ryzyka przestępczości i korupcji związanej z nielegalnym handlem zabytkami archeologicznymi, który może służyć do finansowania terroryzmu lub innych działań szkodliwych dla bezpieczeństwa i stabilności.

Zmniejszenie atrakcyjności turystycznej i kulturowej regionów, w których znajdują się stanowiska archeologiczne.

Vignette: Damaged site

Okruchy Przeszłości: Dlaczego Archeolodzy i Poszukiwacze są w Konflikcie?

Mówiąc najprościej, archeolodzy i poszukiwacze artefaktów są w konflikcie, ponieważ mają różne cele, metody i poglądy na temat poszukiwania i ochrony zabytków. Archeolodzy dążą do uzyskania jak największej wiedzy o przeszłości, opartej na naukowej analizie znalezisk i ich kontekstów. Poszukiwacze natomiast często kierują się pasją, ciekawością lub chęcią zysku, nie zwracając uwagi na wartość naukową i prawne ograniczenia swojej działalności.

Konflikt ten ma również wymiar prawny i społeczny. W Polsce obowiązuje Ustawa o Ochronie Zabytków i Opiece nad Zabytkami, która zabrania poszukiwania zabytków bez zgody właściciela terenu i konserwatora zabytków. Poszukiwacze często łamią tę ustawę, narażając się na kary administracyjne lub karne. W przypadku „dzikiego” lub nielegalnego wykrywania metali, gdy nie uzyskano pozwolenia (i może nie być formalnej umowy z właścicielem gruntu, że przedmioty te mogą zostać zabrane) , z punktu widzenia etyki zawodowej, archeolodzy i konserwatorzy z kolei nie zawsze są skłonni do współpracy z poszukiwaczami, którzy zgłaszają swoje znaleziska lub chcą się podzielić informacjami.

Konflikt ten ma również negatywne skutki dla dziedzictwa kulturowego. Poszukiwacze niszczą stanowiska archeologiczne, wyrywając znaleziska z ich kontekstu, a często też chowając ich w prywatnych kolekcjach, lub sprzedając je za granicę. Archeolodzy tracą możliwość badania tych stanowisk, z których zostały zabrane, a tym samym utracić zawarte w nich informacje historyczne. Zabytki tracą swoją tożsamość i znaczenie.

Konflikt ten nie jest jednak nie do rozwiązania. Istnieją przykłady współpracy pomiędzy archeologami i poszukiwaczami, opartej na wzajemnym szacunku, dialogu i edukacji. W niektórych krajach europejskich wprowadzono regulacje prawne, które ułatwiają taką współpracę i zapewniają ochronę zabytków. W Polsce jednak poszukiwacze zabytków wydają się niechętnie brać pod uwagę takie formalne ustalenia, odrzucając ideę zezwoleń, które pozwalałyby zachować wysokie standardy i wiązałyby się z włączeniem ich poszukiwań do regionalnych programów konserwatorskich.

Okruchy Przeszłości: SNAP W Sprawie Dewastacji Stanowisk Archeologicznych Przez Osoby Posługujące Ssię Wykrywaczami Metali

Deklaracja polskiego środowiska archeologicznego w sprawie dewastacji stanowisk archeologicznych przez osoby posługujące się wykrywaczami metali (SNAP 14 maja 2012) 

Preambuła

• Odwołując się do polskich i międzynarodowych archeologicznych kodeksów etycznych, a zwłaszcza do Dziesięciorga przykazań archeologiczno-przedhistorycznych, sformułowanych przez Erazma Majewskiego w 1905 roku, do Kodeksu praktyki Europejskiego Stowarzyszenia Archeologów z 1997 roku, do Zbioru zasad postępowania i norm etycznych środowiska archeologów w Polsce, przyjętego przez Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN w 2003 roku oraz do Kodeksu postępowania członka Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich z 2010 roku, a także do Kodeksu etyki dla muzeów, opracowanego przez ICOM w 2004 roku;

• mając na względzie międzynarodowe normy ochrony zabytków archeologicznych sformułowane m.in. w Zaleceniu UNESCO z 1956 roku na temat międzynarodowych zasad, które winny być stosowane podczas wykopalisk archeologicznych, w Zaleceniu UNESCO z 1978 roku dla ochrony ruchomych dóbr kultury, w Zaleceniu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1981 roku na temat wykrywaczy metali i archeologii oraz w Międzynarodowej Karcie Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICOMOS (Karcie Lozańskiej) z 1990 roku;

• respektując ratyfikowane przez Polskę międzynarodowe konwencje dotyczące ochrony zabytków archeologicznych, a zwłaszcza Konwencję UNESCO z 1970 roku dotyczącą środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury oraz Europejską konwencję o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawioną) z 1992 roku, zwaną Konwencją maltańską;

My, niżej podpisani przedstawiciele polskiego archeologicznego środowiska akademickiego, muzealnego, konserwatorskiego i środowiska wykonawców kontraktowych badań archeologicznych, zgromadzeni 14 maja 2012 roku w Warszawie, głęboko zaniepokojeni niszczeniem coraz większej liczby stanowisk archeologicznych w Polsce przez amatorskie, sprzeczne z prawem rozkopywania przez osoby posługujące się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali oraz inicjatywami na rzecz zmiany obowiązującego w naszym kraju prawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, stwierdzamy, co następuje:

Art. 1
Dziedzictwo archeologiczne jest delikatnym, narażonym na łatwe zniszczenie, nieodtwarzalnym i skończonym zasobem kulturowym ludzkości. Ponieważ jest ono własnością wspólną społeczeństwa, w jego imieniu dziedzictwem archeologicznym opiekują się i zarządzają nim we wspólnym interesie służby konserwatorskie, wspierane wiedzą przez archeologów i instytucje naukowe, muzealne i konserwatorskie, zapewniające powszechny dostęp do dziedzictwa archeologicznego i wartości, które ono ze sobą niesie. Dlatego też ruchome zabytki archeologiczne powinny pozostawać własnością Skarbu Państwa.

Art. 2
Archeologia nie jest nauką jedynie o starożytnych przedmiotach. Celem jej jest poznanie przeszłości społeczności ludzkich oraz reguł i mechanizmów rządzących procesami społeczno-kulturowymi, a jej źródłami są relikty ludzkiej działalności zalegające w warstwach kulturowych. W związku z tym najważniejszy dla archeologii jest kontekst znalezisk, powiązanie różnych wytworów kulturowych ze sobą i z konstrukcjami, obiektami i warstwami stanowiska archeologicznego. Wyrywanie zabytków metalowych i innych z ich kontekstu ogranicza lub wręcz uniemożliwia zarówno naukowe badanie tych przedmiotów, jak też zubaża wartość naukową całego stanowiska oraz pomniejsza ich wartość ekspozycyjną; jest więc sprzeczne z celem archeologii jako nauki i z jej społeczną misją. Zubożenie wartości poznawczej następuje także wówczas, gdy historyczne przedmioty metalowe, np. monety, wydobywane są w sposób amatorski z warstwy ziemi ornej, bowiem i ona zawierać może informacje ważne naukowo i nie powinna być rozkopywana bez dozoru fachowców.

Art. 3
Ze względu na śladowe zachowanie pozostałości archeologicznych, wszelkie działania nakierowane na dziedzictwo archeologiczne winny być podejmowane wyłącznie przez archeologów. Tylko oni bowiem potrafią z ukrytych w ziemi pozostałości odczytać przeszłość i przedstawić ją w sposób zrozumiały reszcie społeczeństwa. W tym celu kształcą się na uniwersytetach, zdobywając niezbędną wiedzę i umiejętności praktyczne. Nawet archeolodzy mogą prowadzić prace archeologiczne i wykopaliskowe tylko na podstawie pozwolenia wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, który reprezentuje interes publiczny.

Art. 4
Miłośnicy archeologii, zainteresowani przeszłością naszego kraju, zawsze byli, są i będą ważnym zapleczem społecznym naukowej działalności archeologicznej i konserwatorstwa archeologicznego. Mogą oni uczestniczyć w wykopaliskach archeologicznych pod nadzorem archeologów i pracach poszukiwawczych po uzyskaniu pozwolenia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Art. 5
Osoby, które za pomocą elektronicznych urządzeń do detekcji metali bez pozwolenia ze strony służby konserwatorskiej poszukują historycznych przedmiotów ukrytych w ziemi, nie mają nic wspólnego z ochroną czy badaniem dziedzictwa archeologicznego – są zazwyczaj prywatnymi kolekcjonerami, dla własnych korzyści niszczącymi delikatne i śladowo zachowane dziedzictwo archeologiczne, które – umiejętnie zbadane i zadokumentowane – jest skarbnicą wiedzy o przeszłości naszego kraju i naszego narodu. Niejednokrotnie w celu pozyskania przedmiotów zabytkowych rozkopywane są mogiły z czasów I i II wojny światowej.

Art. 6
Obowiązujące w Polsce prawo pozwala amatorom poszukiwań posługujących się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali na uzyskanie stosownych pozwoleń od właściwych miejscowo wojewódzkich konserwatorów zabytków. Pod tym względem prawo polskie nie odbiega od norm europejskich, a nawet jest bardziej liberalne niż prawo większości krajów w Europie, np. krajów śródziemnomorskich czy niektórych skandynawskich, w których posługiwanie się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali przez osoby nie będące archeologami podlega znacznie dalej idącym restrykcjom, a często jest zakazane w ogóle. Jakakolwiek liberalizacja obowiązującego obecnie w Polsce prawa w tym zakresie byłaby sprzeczna z ochroną dziedzictwa kulturowego. Współpraca między archeologami i osobami posługującymi się elektronicznymi urządzeniami do wykrywania metali jest możliwa pod warunkiem przestrzegania przez te osoby obowiązującego prawa. Wskazane byłoby, aby autentyczni miłośnicy historii ojczystej pragnący włączyć się w nurt badań i opieki nad archeologicznym dziedzictwem naszego kraju organizowali się w sposób ułatwiający podejmowanie wspólnych projektów wraz ze środowiskiem archeologów, wspomagając je jednocześnie w walce z pospolitymi rabusiami.

Art. 7
Archeologia nie jest nauką, której zainteresowania i możliwości badawcze ograniczone są do pewnego tylko okresu przeszłości. Metodami archeologicznymi badane są także miejsca i obiekty o stosunkowo krótkiej historii, np. pola bitewne z I i II wojny światowej, miejsca martyrologii, czy opuszczone miejsca produkcji przemysłowej, przynosząc ważne nowe informacje, niemożliwe do uzyskania innymi metodami. Decyzja o uznaniu za zabytek podejmowana jest każdorazowo przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, który ustala na podstawie wiedzy naukowej, czy dane miejsce lub obiekt posiada wartości zabytkowe.

Art. 8
Postulaty liberalizacji prawa mające na celu dopuszczenie do amatorskich poszukiwań zabytków archeologicznych bez pozwolenia służb konserwatorskich, dopuszczenie do prywatnej własności znalezisk archeologicznych, swobodnego obrotu nimi i ograniczenia zakresu znalezisk objętych definicją zabytku, są sprzeczne z interesem zachowania narodowego dziedzictwa kulturowego dzisiejszych i przyszłych pokoleń polskiego społeczeństwa.

W związku z powyższym apelujemy do władz państwowych, posłów i senatorów o nieprzychylanie się do argumentów środowiska użytkowników elektronicznych urządzeń do wykrywania metali i niedopuszczenie do zmian prawa o ochronie zabytków, które prowadziłyby do umożliwienia amatorskiego i rabunkowego rozkopywania stanowisk archeologicznych oraz objęcia znalezisk archeologicznych własnością prywatną. Apelujemy też do organów policji i prokuratury o zintensyfikowanie działań na rzecz egzekwowania obowiązującego w naszym kraju prawa.

 

Okruchy Przeszłości: Metal detector users and archaeology in Poland

Kobyliński, Z. & Szpanowski, P. (2009). Metal detector users and archaeology in Poland: The current state of affairs. In S. E. Thomas & P. G. Stone (Eds.). Metal detecting and archaeology (pp. 13-24). Woodbridge: the Boydell Press.

Okruchy Przeszłości: Poszukiwacze skarbów - raport o Zniszczeniach Stanowisk Archeologicznych

Szpanowski Piotr 1999, Poszukiwacze skarbów w Polsce: raport o zniszczeniach stanowisk archeologicznych. [w] W. Brzeziński und Z. Kobyliński  (Red.), Wykrywacze metali a archeologia. Warszawa, pp 45-52. 

Vignette: exposed bones